بهترین اسب‌های جهان در ایران باستان پرورش یافته‌اند. از این رو، می‌توانیم ایران را به عنوان مهد پرورش نژادهای مختلف اسب در جهان معرفی کنیم. با توجه به وسعت ایران و سابقه تاریخی سوارکاری در آن، نژادهای مختلف و بزرگ زیادی در کشور نگهداری می‌شوند. در این مقاله از پتسی قصد داریم با یک معرفی کوتاه، شما را با انواع نژادهای اسب ایرانی آشنا کنیم. پس، تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید تا اسب‌های پرافتخار ایرانی را بهتر بشناسید.
تاریخچه اسب در ایران
درباره پرورش و استفاده از اسب در دوران قبل از ورود آریایی‌ها و تأسیس امپراتوری ایران اطلاعاتی در دست نیست. با این حال، محققان دوران هخامنشیان را دوران طلایی اسب‌سواری و پرورش اسب در ایران می‌دانند. پرورش اسب یکی از سرگرمی‌ها ایران باستان بود و بسیاری از خدمه در دربار پادشاهان به این کار مشغول بودند. مثلا کوروش، مؤسس سلسله هخامنشی، نیز برای اسب و پرورش آن اهمیت ویژه‌ای قائل بود. به طوری که سالانه حدود ۱۲۰ هزار رأس اسب پرورش می‌دادند و تمامی اسبها دارای شناسنامه و شجره‌نامه بودند. بیشتر اسبها توسط سواره‌نظام ارتش هخامنشی برای جنگ مورد استفاده قرار می‌گرفت. (مقاله مرتبط: نگهداری اسب)
مارکوپولو در سفرنامه خود درباره ایران و اسب ایرانی این‌چنین می‌نویسد: «بهترین و زیباترین اسب‌های جهان را می‌توان در ایران دید. بازرگانان اسبها را برای فروش به هند برده و در آنجا با گران‌ترین قیمت می‌فروشند. قیمت اسب ایرانی ۲۰۰ لیره طلا است.» در طول تاریخ، اسب‌های ایرانی همیشه برای کارهای دشوار یا عبور از زمین‌های طولانی و ناهموار مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
اسب‌سواری و بازی‌های رایج در ایران باستان
در ایران باستان از اسبها برای ارسال نامه، حمل‌ونقل، شکار و بازی‌هایی نظیر چوگان استفاده می‌کردند. چوگان، یکی از ورزش‌های باستانی ایران بوده که امروزه در سراسر جهان رایج است. شکار سواره نیز یکی از تفریحات شاهان ایرانی بود و شکارچیان مجبور بودند حین شکار، از روی موانع بپرد. به طور کلی، طبق قانون ایران باستان، باید تمامی زنان و مردان مهارت اسب‌سواری را یاد می‌گرفتند.
انواع نژاد اسب ایرانی
برخی از نژادهای اسب در جهان وجود دارند که شناخته شده‌اند، مانند اسب وحشی مغولی و اصیل عرب. با این حال، برخی از نژادها، اسب بومی ایران هستند و هیچ‌کس از آن‌ها اطلاعی ندارد. اسب بومی ایرانی یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین نژادهای اسب در جهان است. این اسبها امروزه به عنوان جد همه اسب‌های اصیل و برتر جهان شناخته می‌شوند.
اسب‌های بومی ایرانی، بر اساس منطقه جغرافیایی دارای ویژگی‌های متفاوتی هستند. از بهترین نژادهای اسب ایرانی می‌توان به اسب‌های کرد، قره‌باغ، ترکمن، عرب، قشقایی، کاسپین، بختیاری، سیستانی و تالشی اشاره کرد. با بررسی ویژگی‌های هر یک از این نژادهای با ما همراه باشید:
۱- اسب ایرانی کاسپین
پیدایش: ۵ هزار سال قبل
خاستگاه: سواحل خزر
نام‌های دیگر: اسب خزر و اسب شاه
قد: بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر
رنگ: مشکی، خلیجی، خاکستری و شاه‌بلوطی
اسب‌های کاسپین، یکی از قدیمی‌ترین نژادهای اسب ایرانی در جهان هستند و قدمت پیدایش آن‌ها به بیش از ۵ هزار سال قبل بازمی‌گردد. این نژاد که با نام‌های اسب خزر و اسب شاه نیز شناخته می‌شود، یک نژاد سلطنتی است. برای بیش از ۱۰۰۰ سال، اعتقاد بر این بود که نژاد خزر منقرض شده است. تا اینکه در سال ۱۹۶۵، در مناطق کوهستانی جنوب دریای خزر تعدادی کاسپین کشف شد. پس از کشف اسب کاسپین توسط نرسی فیروز و همسرش لوئیز فیروز، آن‌ها به پرورش این نژاد خاص پرداختند. امروزه به لطف آن دو نفر، بیش از ۷۵۰ اسب کاسپین داریم و جمعیت این نژاد در حال افزایش است.
خصوصیات فیزیکی و رفتاری اسب کاسپین
کاسپین‌ها اسب‌های کوچکی هستند و قدی بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر و ظاهری شبیه به اعراب دارند. نژاد کاسپین دارای اندامی کوتاه و کشیده با پیشانی کمانی، چشم‌های درشت و گوش‌های کوچک هستند. همچنین، بدنی باریک و ورزشی، گردنی برازنده با شانه‌های شیب‌دار و دمی بلند و زیبا دارند. کاسپین‌ها اسب ایرانی سرسخت، چابک، مهربان و ورزشکاری هستند و برای یادگیری مبتدیان به خصوص کودکان مناسب‌اند. رنگ‌های اسب کاسپین مشکی، خلیجی، خاکستری و شاه‌بلوطی است. امروزه اسب کاسپین در قاره آمریکا، انگلستان، استرالیا و نیوزیلند نیز پرورش داده می‌شود.
۲- اسب قره‌باغ
مناسب برای: مسابقه و سوارکاری در کوهستان
قد: بین ۱۴۵ تا ۱۵۰ سانتی‌متر
رنگ: شاه‌بلوطی یا شاهی به رنگ طلایی
اسب قره‌باغ در حال حاضر حیوان ملی آذربایجان و نماد رسمی منطقه آغام در قره‌باغ است. از آنجایی که آذربایجان در گذشته بخشی از ایران بود، اسب قره باغ به عنوان اسب ایرانی به شمار می‌رود. این اسبها، یک نژاد اسب مسابقه‌ای و سوارکاری در کوهستان است و به دلیل خلق‌وخوی خوب و سرعت بالایشان مشهورند. در سال ۲۰۰۴ یک اسب قره باغ به نام کشمیش، از منطقه آغدام دو رکورد سرعت را به نام خود ثبت کرد. در حال حاضر کمتر از ۱۰۰ رأس اسب قره‌باغ وجود دارد. این بدان معنی است که آن‌ها در معرض خطر انقراض هستند.
خصوصیات فیزیکی و رفتاری اسب ایرانی قره باغ
این نژاد قد بلندی ندارد، اما معمولاً قد آن‌ها بین ۱۴۵ تا ۱۵۰ سانتی‌متر است. اسب‌های قره باغ دارای سر کوچک با گردنی بلند و عضلانی، نیم‌رخی صاف با پیشانی پهن و سوراخ‌های بینی بزرگ هستند. همچنین، گردنی بلند، عضلانی و از نظر رنگ اسب‌های قره‌باغ در رنگ‌های شاه‌بلوطی یا شاهی به رنگ طلایی دیده می‌شود.
۳- اسب ایرانی کرد
گونه‌ها: افشار، جاف و سنجابی
مناسب برای: چوگان، درساژ، ورزش‌های نمایشگاهی و سوارکاری
اسب کرد یکی دیگر از نژادهای اسب در ایران باستان و بومی مناطق کوهستانی ایران است. این نژاد بخش مهمی از فرهنگ و میراث کردها محسوب می‌شود. اسب کرد ایرانی به دلیل قدرت، نجابت، هوش و مقاومت در زمستان‌های سرد در استان کردستان و اطراف آن مشهور است. این نژاد دارای سه گونه افشار، جاف و سنجابی است.اسب‌های جاف به خاطر زیبایی صورتشان مشهورند. اسب‌های کرد بیشتر در کرمانشاه، آذربایجان غربی و بخشی از زنجان پراکنده است.
خصوصیات فیزیکی و رفتاری اسب کرد
اسب‌های کرد، اسب‌های قدرتمند و ورزشکاری هستند که قد متوسط، بدنی فشرده و عضلانی با گردنی محکم و راست دارند. از این رو، برای چوگان، درساژ، ورزش‌های نمایشگاهی و سوارکاری بسیار مناسب هستند. اسب کرد به عنوان اسبی آرام و صبور، سخت‌کوش و شجاع شناخته می‌شود.
۴- اسب عرب
قد: بین ۱۴۲ تا ۱۵۴ سانتی‌متر
وزن: بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم
طول عمر: ۲۵ تا ۳۰
رنگ‌ها: کهر، نیله (خاکستری)، کرنگ، مشکی و ابرش
اسب عرب یکی از نژادهای اسب ایرانی است که به آن اسب اصیل نیز می‌گویند. اسب‌های اصیل یکی از خالص‌ترین نژادهای اسب در ایران باستان هستند. زیرا هیچ‌گونه آمیخته‌سازی با اسب‌های غیرعرب نداشته و خطوط خونی آن‌ها برای هزاران سال محافظت شده است. پرورش‌دهندگان اسب عرب معتقد بودند که نگهداری از آن‌ها برایشان منفعت مادی و معنوی به ارمغان می‌آورد. به همین دلیل داشتن این نژاد، دارایی بسیار ارزشمندی محسوب می‌شود. امروزه تعداد بسیار کمی از آن‌ها باقی‌مانده است. با این حال، احتمال دارد در بسیاری از شهرها به‌خصوص در جنوب غربی ایران آن‌ها را پیدا کنید.
مشخصات قد و وزن
قد اسب ایرانی عرب به طور متوسط، بین ۱۴۲ تا ۱۵۴ سانتی‌متر است. هرچند، در سال‌های اخیر به خاطر بهبود شرایط نگهداری این نژاد توسط پرورش‌دهندگان، شاهد قدهای بلندتری تا ۱۶۵ سانتی‌متر نیز هستیم. وزن بیشتر اسب‌های اصیل بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم و طول عمر اسب‌های عرب بین ۲۵ تا ۳۰ سال است.
خصوصیات ظاهری و رفتاری اسب اصیل ایرانی
اسب اصیل ایرانی به دلیل شکل متمایز سر و دم بلندشان به راحتی قابل‌شناسایی هستند. آن‌ها دارای سر کوچک و صاف، گردنی ظریف و قوس‌دار و بدنی لاغر و ورزشی هستند. علاوه بر این دارای یال ابریشمی هستند که هنگام حرکت آن را بالا می‌گیرند. اسب ایرانی عرب را می‌توانید در رنگ‌های کهر، نیله (خاکستری)، کرنگ، مشکی و ابرش بیابید. این نژاد، اسب‌هایی خون‌گرم، باهوش، زیرک و حساس هستند که باعث محبوبیت آن‌ها شده است.
۵- اسب ایرانی نژاد سیستانی
این اسبها در سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند، اما به دلیل بی‌توجهی، این نژاد در معرض خطر انقراض قرار دارد. از این رو، اطلاعاتی درباره خصوصیات فیزیکی و رفتاری اسب سیستانی نیست. بر اساس شواهد، تعداد کمی از این اسبها در مرز پاکستان و افغانستان زندگی می‌کنند. به دلیل تغییرات آب‌وهوایی و اکوسیستم نامناسب، پرورش این نوع اسبها در ایران دشوار شده است.
۶- اسب تالشی
اسب تالشی یک اسب استقامتی است که مسابقات آن بیشتر در مسیرهای سراشیبی انجام می‌شود. اما اکثر مردان سعی می‌کنند از این نژاد اسب برای کار استفاده کنند. البته اسب‌های مسابقه در شرایط بهتری نگهداری می‌شوند. متأسفانه به دلیل انقراض این نژاد، اطلاعاتی درباره خصوصیات فیزیکی و رفتاری آن‌ها وجود ندارد.
۷- اسب ایرانی ترکمن
نژادها: یموت، آخال تکه و چناران
قد: ۱۵۰ تا ۱۶۰ سانتی‌متر
وزن: بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم
رنگ: سیاه، خاکستری، شاه‌بلوطی و خلیجی
اسب ترکمن، یکی از نژادهای خالص اسب در ایران و سرسخت‌ترین نژادهای اسب در جهان است. هرچند تصور می‌شود که خالص‌ترین اسب‌های ترکمن منقرض شده‌اند! با این حال، پرورش‌دهندگان اسب، برای حفظ این نژاد که در آستانه انقراض بود، تلاش خستگی‌ناپذیری کردند. تا جایی که برای جلوگیری از انقراض اسب ترکمن، صادرات آن به خارج از کشور ممنوع شده است. نوادگان اسب‌های ترکمن با سه نژاد یموت، آخال تکه و چناران شناخته می‌شوند. امروزه خالص‌ترین اسب‌های ترکمن را می‌توان در منطقه راز و جرگلان استان خراسان شمالی یافت.
مشخصات فیزیکی و رفتاری اسب ایرانی ترکمن
به طور متوسط، قد اسب‌های ترکمن بین ۱۵۰ تا ۱۶۰ سانتی‌متر و وزنی بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم هستند. ترکمن‌ها، اسب‌های ورزشکار و مسابقه‌ای هستند، زیرا بدنی صاف و باریک با مفاصل قوی و پاهای بلند عضلانی دارند. اسب‌های ترکمن دارای شکم تخت، اندامی بلند و کشیده با سینه فراخ و متناسب هستند. همچنین، سم‌های محکم با زاویه مناسب، دم باریک و سروگردن زیبا دارند. اسب ایرانی ترکمن دارای رنگ‌ها سیاه، خاکستری، شاه‌بلوطی و خلیجی هستند، ولی جمعیت رنگ خاکستری بیشتر است.
۸- اسب آخال تکه
قد: ۱۴۷ تا ۱۶۳ سانتی‌متر
وزن: بین ۴۳۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم
رنگ: کهر، نیله (طوسی)، سمند، کرنگ، سیاه، و سفید
مناسب برای: ورزش‌های درساژ، پرش، دو سرعت و استقامت
نژاد آخال تکه یکی از قدیمی‌ترین و کمیاب‌ترین نژادهای اسب است که در ترکمنستان، ایران و روسیه پرورش داده می‌شود. این نژاد به خاطر سرعت و استقامت، هوش و درخشش خاص پوستشان متمایز و مشهور هستند. امروزه تنها ۸ هزار رأس از آن‌ها در جهان وجود دارد.
مشخصات فیزیکی و رفتاری اسب آخال تکه
اسب‌های آخال دارای قد ۱۴۷ تا ۱۶۳ سانتی‌متری و وزنی بین ۴۳۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم هستند. این اسبها دارای رنگ‌های کهر، نیله (طوسی)، سمند، کرنگ، سیاه، و سفید هستند. آخال تکه دارای سر صاف، گوش‌های بلند، چشم‌های بادامی با پشت دراز و عضلانی هستند. اسب‌های آخال در برابر آب‌وهوای سخت بسیار مقاوم‌اند. به همین دلیل، برای سوارکاری استقامتی بسیار مناسب‌اند. از این نژاد در ورزش‌های درساژ، پرش، دو سرعت و استقامت می‌توان استفاده کرد. اما به دلیل داشتن سم‌های نرم و شکننده، برای مسیرهای کوهستانی مناسب نیستند.
۹- اسب چناران
قدمت اسب ایرانی چناران به بیش از ۲۰۰۰ سال می‌رسد و نژاد کمیابی هستند. این نژاد حاصل آمیزش دو نژاد اسب عرب و ترکمن است. به همین دلیل، از نظر رفتاری به اسبها عرب و از نظر فیزیکی به اسب‌های ترکمن شباهت دارند. با این حال، اطلاعات دقیق‌تری درباره خصوصیات فیزیکی و رفتاری اسب چناران در دست نیست. در گذشته از آن‌ها به عنوان اسب‌های نظامی استفاده می‌شد، اما اکنون برای مسابقه و سوارکاری استفاده می‌شوند.
۱۰- نژاد اسب ایرانی قشقایی
خاستگاه: چهارمحال بختیاری و استان فارس
قد: ۱۵۰ تا ۱۶۰ سانتی‌متر
رنگ: خاکستری، خلیجی، شاه‌بلوطی و مشکی
مناسب برای: مسابقات و سوارکاری
اسب قشقایی یا دره شوری، یکی از نژادهای اصلی اسب ایران است که شباهت زیادی به اسب عرب دارد. این اسب در دره شور ایل قشقایی پرورش داده می‌شود و یکی از اصیل‌ترین اسب‌های جهان است. اسب قشقایی نژاد شناخته شده در چهارمحال بختیاری و استان فارس بوده و عمدتاً در ایل در‌ه‌شوری و توسط عشایر قشقایی پرورش داده می‌شوند.
مشخصات فیزیکی و رفتاری اسب دره شوری
اسب‌های دره شوری دارای قد ۱۵۰ تا ۱۶۰ سانتی‌متری با صورتی شفاف و سر، گردن و بدن قوی هستند. همچنین این اسب‌های زینتی سبک‌وزن از بدنی عضلانی، گردن قوس‌دار و سینه پهن برخوردارند. اسب دره شوری به دلیل پرورش در مناطق ییلاقی استقامت خوبی در مسابقات و سوارکاری دارد. این اسبها باهوش، دوستانه و جسور هستند و به رنگ‌های خاکستری، خلیجی، شاه‌بلوطی و مشکی یافت می‌شوند.
۱۱- اسب بختیاری
انواع: کومیت، سیاهرگ و سمند
مناسب برای: سواری و مسابقه
اسب‌های بختیاری گونه‌ای از اسب‌های فلات بومی ایران هستند و به سه دسته کومیت، سیاهرگ و سمند تقسیم می‌شوند. پرورش این اسب در دشتک به عنوان یکی از مناطق تاریخی بختیاری قدمتی طولانی دارد. اسب‌های بختیاری سازگارترین اسب‌های نژاد ایرانی هستند، زیرا می‌توانند خود را با شرایط آب‌وهوایی متنوع وفق دهند.
مشخصات فیزیکی و رفتاری اسب ایرانی بختیاری
اسب‌های بختیاری قدبلند و جسور، با سینه پهن و پاهای محکم هستند. آن‌ها اسب‌های سازگار و سالمی هستند و از استقامت بسیار خوبی برخوردارند. اسب‌های نژاد بختیاری توانایی منحصربه‌فردی در سواری و مسابقه دارند. چیزی که آن‌ها را متمایز می‌کند، هوش بالای آن‌هاست که آموزش و سواری را آسان می‌کند.
قیمت اسب ایرانی
قبل از اینکه قیمت اسب ایرانی را بررسی کنیم، بیایید به عواملی که در قیمت اسب تاثیرگذارند نگاهی بیندازیم. عوامل زیادی بر قیمت یک اسب تأثیر می‌گذارد که به شرح زیر است:
- کاربرد اسب
- اصالت و نژاد اسب
- سن اسب
- جنسیت اسب
- وضعیت سلامت اسب
- رام شده یا وحشی بودن اسب
- رنگ اسب
اسبها با توجه به نژادشان دارای مشخصات فیزیکی و رفتاری خاصی هستند. بنابراین، نژاد بیشترین تأثیر را روی قیمت اسب دارد.
گران‌ترین اسب‌های ایرانی
از بین نژادهای اسب ایرانی، اسب‌های عرب و ترکمن خصوصاً آخل به دلیل کمیاب بودن گران‌قیمت‌ترین اسب‌های ایرانی به شمار می‌روند. به این نکته توجه داشته باشید که اگر اسب دارای شناسنامه و شجره‌نامه باشد، ارزش آن بالاتر خواهد رفت.
اﺳﺐ در اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮان
اسب جایگاه خاصی در تاریخ و فرهنگ ایران دارد و در متن‌های اوستا و ادبیات باستانی ایرانیان از او به نیکی یاد شده است. ایرانیان اسب را مظهر نجابت، خوشبختی، شانس و هوش می‌دانند. در حماسه و اساطیر ایران، اسب تنها مرکبی برای سوار شدن نیست، بلکه نماد قدرت و مکمل قهرمان داستان است. جایگاه اسب نزد افراد مختلف به شرح زیر است:
- برای خردمندان و نکته‌پردازان، اسب مظهر هوشياری و فراست است.
- در نظر پادشاهان و اميران، اسب مظهر نجات، پيروزی، خوشبختی و رستگاری است.
- دهقانان و کشاورزان ايرانی، اسب را نشانه بركت، فراوانی و ثروت می‌دانند.
- جنگاوران و پيكارگران نیز اسب را مايه فرخندگی می‌دانند.
اسب در شاهنامه فردوسی
در داستان‌های شاهنامه فردوسی نیز اسب پر‌کاربردترین حیوان نمادین است و پهلوانان در کنار اسب‌هایشان حوادث را رقم زده‌اند. مانند اسب رستم، رخش، که اگر نبود، قهرمان داستان در همان خان اول کارش ساخته می‌شد.
اسامی اسب‌های مشهور در تاریخ ایران
- براق: اسب حضرت محمد (ص)
- دولدول: اسب حضرت علی (ع)
- طاویه: اسب حضرت امام حسن (ع)
- ذوالجناح: اسب امام حسین (ع)
- عقاب: اسب حضرت ابوالفضل‌العباس (ع)
- شبدیز: اسب خسروپرویز
- رخش: اسب رستم
- پرستو: اسب نادرشاه
- بوسفال: اسب اسکندر
- شبنم: اسب فتحعلی‌شاه قاجار
- قارا قاشقا: اسب افسانه‌ای بابک خرمدین
- بهرام: آخرین اسب محمدرضا شاه
- بن باش: اسب فوزیه همسر اول محمدرضا شاه پهلوی
سخن پایانی
زندگی ایرانیان باستان هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ سياسی به اسب وابسته بود. از این حیوان نجیب برای کشورگشایی و جنگ، باربری و تفریح استفاده می‌شد. همچنین، اسب از باارزش‌ترین حیوانات برای عشاير و چادرنشينان بوده و هست. از این رو، تمامی نژادها و رنگ‌های اسب، حتی گونه‌هایی که امروزه منقرض شده‌اند، را در ایران باستان می‌توانستید پیدا کنید. اگر همچون نیاکان خود به اسب و سوارکاری علاقه دارید و درصدد تهیه یک اسب ایرانی هستید، امیدواریم این مقاله به شما برای یافتن یک اسب ایرانی زیبا و اصیل کمک کرده باشد.
سوالات متداول
- خالص‌ترین نژاد اسب ایرانی، کدام نژاد است؟
اسب ایرانی عرب - آیا اسب عرب از نژادهای اسب ایرانی است؟
بله، در گذشته کشورهای عربی جزو سرزمین‌های ایران بودند. - طول عمر اسب چقدر است؟
طول عمر اسب به نژاد آن وابسته بوده، ولی به طور متوسط بین ۲۵ تا ۳۰ سال است. - قدیمی‌ترین نژاد اسب ایرانی، کدام است؟
اسب‌های کاسپین - آیا اسب ایرانی گران است؟
بله، زیرا دارای تاریخ غنی هستند، کمیاب بوده و در طول قرن‌ها، تلاش زیادی برای حفظ آن‌ها شده است. - کدام نژاد اسب ایرانی گران‌تر است؟
اسب اصیل عربیان و آخال تکه (اسب ترکمن) از گران‌قیمت‌ترین اسب‌های جهان هستند.
